Co to jest spektrum autyzmu (ASD)?

Spektrum Autyzmu(ang. Autism Spectrum Disorder; ASD) to złożone zaburzenie neurorozwojowe, które wpływa na różne aspekty funkcjonowania jednostki – od interakcji społecznych po przetwarzanie informacji i adaptację do zmian. Kluczowe cechy ASD obejmują trudności w komunikacji i relacjach społecznych, ograniczone i powtarzalne wzorce zachowań oraz specyficzne reakcje na bodźce sensoryczne (American Psychiatric Association, 2013).Średnia globalna częstość występowania ASD wynosi 1 na 54 dzieci (Baio i in., 2018). Według danych Narodowego Funduszu Zdrowia liczba pacjentów z rozpoznaniem głównym lub współistniejącym ASD systematycznie rośnie. W 2022 roku wynosiła ona 79 382 przypadków natomiast w 2023 roku liczba ta wzrosła do 99 907, co przekłada się na wzrost o około 25,9%.

Nowoczesne klasyfikacje diagnostyczne, takie jak DSM-5 i ICD-11, traktują ASD jako spektrum, co oznacza, że osoby z ASD mogą prezentować bardzo zróżnicowane objawy – od łagodnych trudności społecznych po poważne deficyty wymagające intensywnego wsparcia (Bach, 2023; Žigić i in., 2023).

Diagnozowanie ASD według ICD-11

Według ICD-11, ASD charakteryzuje się:

  • Trwałymi trudnościami w interakcjach społecznych – Osoby z ASD mają wyraźne i utrzymujące się trudności w nawiązywaniu oraz podtrzymywaniu relacji. Nie jest to wynik nieśmiałości czy zahamowania, ponieważ nawet w znanym otoczeniu mogą mieć trudności z odpowiednią komunikacją społeczną.
  • Ograniczeniami w komunikacji społecznej – Samo opóźnienie mowy nie świadczy o ASD. Kluczowe jest, czy dziecko lub dorosły wykazuje ograniczoną motywację do komunikacji i trudności w używaniu języka w interakcjach społecznych. Osoby z ASD często mają trudności ze zrozumieniem niuansów rozmowy, tonu głosu czy gestów.
  • Powtarzalnymi i stereotypowymi wzorcami zachowań – Wiele dzieci przejawia okresowo silne zainteresowanie określonymi tematami lub ma swoje rytuały. W ASD takie zachowania są jednak bardziej sztywne, intensywne i często współwystępują z trudnościami społecznymi i komunikacyjnymi.
  • Zróżnicowanym poziomem funkcjonowania, od osób wymagających minimalnego wsparcia po osoby z głębokimi deficytami poznawczymi i komunikacyjnymi (ICD-11, WHO, 2022).

Objawy mogą występować od dzieciństwa, ale pełna manifestacja trudności może pojawić się później, gdy wymagania społeczne i edukacyjne zaczynają przekraczać możliwości jednostki.

Typowe trudności w funkcjonowaniu osób z ASD

Trudności te dotyczą zarówno sfery społecznej, zachowania, komunikacji przetwarzania sensorycznego i mogą wpływać na funkcjonowanie osoby z autyzmem w środowisku domowym, edukacyjnym oraz zawodowym. Każda osoba z ASD może doświadczać tych wyzwań w różnym stopniu, w zależności od poziomu funkcjonowania, wieku i indywidualnych cech.

Wyzwania społeczne i komunikacyjne

Osoby z ASD mają trudności w rozumieniu i interpretacji sygnałów społecznych, co prowadzi do nieporozumień oraz problemów w interakcjach z innymi. Brak intuicyjnej umiejętności rozpoznawania emocji i intencji rozmówców sprawia, że komunikacja może wydawać się dla nich skomplikowana i nienaturalna.

Trudności w prowadzeniu rozmowy i podtrzymywaniu interakcji

Osoby z ASD mogą:

  • Mówić w sposób sztywny i formalny, bez dostosowania stylu wypowiedzi do sytuacji społecznej.
  • Nieświadomie zmieniać temat rozmowy, ignorując odpowiedzi rozmówców.
  • Nie inicjować rozmów, ponieważ mogą nie wiedzieć, jak rozpocząć interakcję lub o czym rozmawiać.
  • Nie odczytywać ironii, sarkazmu i metafor, co skutkuje dosłowną interpretacją wypowiedzi.

Dzieci z ASD często wykazują opóźnienia w rozwoju językowym. Ich wypowiedzi ograniczają się do prostych komunikatów instrumentalnych, służących do wyrażania potrzeb, ale nie do podtrzymywania konwersacji czy dzielenia się emocjami (Pisula, 2010).

Trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji międzyludzkich

Wielu osobom z ASD zależy na nawiązywaniu relacji, jednak nie zawsze wiedzą, jak to zrobić. Mogą:

  • Unikać interakcji społecznych, szczególnie w dużych grupach, które bywają przytłaczające sensorycznie i emocjonalnie.
  • Zachowywać się w sposób nietypowy, np. inicjować rozmowy w niekonwencjonalny sposób lub nie rozumieć norm społecznych.
  • Preferować rutynowe i przewidywalne interakcje, np. rozmowy na znane tematy lub komunikację w kontrolowanych środowiskach, takich jak fora internetowe czy grupy zainteresowań (Shubochkina i in., 2023).
Powtarzalne wzorce zachowań

Osoby z ASD często wykazują silną potrzebę rutyny i przewidywalności, a zmiany w codziennym harmonogramie, szczególnie te nagłe, mogą powodować stres, lęk i dezorientację.

W związku z silną potrzebą rutyny osoby z ASD mogą:

  • Reagować negatywnie na niespodziewane zmiany planu dnia, co może prowadzić do wybuchów emocjonalnych.
  • Ściśle przestrzegać określonych rytuałów, np. podążać tą samą trasą do szkoły lub pracy, spożywać posiłki w określonej kolejności, nosić zawsze ten sam rodzaj ubrań.
  • Przywiązywać dużą wagę do zasad i struktur, nawet jeśli nie mają one większego znaczenia w danej sytuacji (Dai i in., 2023).

Osoby z ASD często angażują się w stymulacyjne ruchy (tzw. „stimming”), które pomagają im regulować emocje i dostosowywać się do otoczenia sensorycznego. Mogą:

  • Trzepotać rękami, kołysać się, chodzić na palcach, manipulować przedmiotami (np. obracanie monet, kręcenie długopisem).
  • Wykonywać powtarzalne ruchy głowy lub całego ciała, szczególnie w sytuacjach stresowych lub ekscytujących.
  • Wykazywać autostymulacyjne zachowania dźwiękowe, np. powtarzać te same słowa lub frazy (echolalia) (Pisula, 2010).

Osoby z ASD mogą rozwijać w sposób bardzo intensywny zainteresowania, które bywają nietypowe pod względem treści i formy. Mogą:

  • Koncentrować się na jednym temacie przez długi czas, np. analizować dane o pociągach, zapamiętywać daty historyczne, znać szczegóły dotyczące dinozaurów czy układu słonecznego.
  • Powtarzać te same aktywności – np. oglądać w kółko ten sam film lub czytać tę samą książkę, słuchać tej samej piosenki, jeść ten sam posiłek.
  • Tak bardzo angażować się w swoje pasje, że dominują one ich codzienne funkcjonowanie, co może powodować trudności w szkole i pracy (Shubochkina i in., 2023).

Profil kobiecy ASD

Chłopcy są diagnozowani czterokrotnie częściej niż dziewczynki, głównie z powodu różnic w prezentacji objawów oraz niedodiagnozowania ASD u kobiet (Rynkiewicz i in., 2019). Kobiety częściej świadomie maskują swoje trudności, naśladując zachowania neurotypowe i tworząc mechanizmy kompensacyjne, co utrudnia rozpoznanie ich objawów (Hull i in., 2017). Rzadziej wykazują obsesyjne zainteresowania typowe dla mężczyzn, częściej koncentrując się na relacjach społecznych, a ich lepsze zdolności językowe dodatkowo komplikują diagnozę (Rynkiewicz i in., 2019; Lai i in., 2015). Kobiety z ASD są bardziej narażone na zaburzenia lękowe, depresję i zaburzenia odżywiania, a wiele z nich otrzymuje błędne diagnozy, takie jak borderline czy depresja atypowa (Margari i in., 2020; Takara & Kondo, 2015).

Różnice między ASD a innymi zaburzeniami

ASD bywa mylone z innymi zaburzeniami ze względu na pokrywające się objawy. Najważniejsze różnice obejmują:

  • ASD vs. zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (OCD) – W ASD powtarzalne zachowania wynikają z potrzeby rutyny, podczas gdy w OCD są napędzane lękiem (Russell i in., 2005).
  • ASD vs. zaburzenia osobowości – W ASD trudności społeczne wynikają z deficytów teorii umysłu, natomiast w zaburzeniach osobowości z lęku przed odrzuceniem i niestabilności emocjonalnej (Matson & Williams, 2013).
  • ASD vs. schizofrenia – ASD nie obejmuje omamów i urojeń, które są charakterystyczne dla schizofrenii, choć niektóre aspekty myślenia autystycznego mogą przypominać objawy schizotypowe (Cochran i in., 2013).

Bibliografia

  1. Allely, C. S. (2013). Pain Sensitivity and Observer Perception of Pain in Individuals with Autistic Spectrum Disorder. The Scientific World Journal. https://doi.org/10.1155/2013/916178
  2. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5®).
  3. Antshel, K. M., & Russo, N. (2019). Autism Spectrum Disorders and ADHD: Overlapping Phenomenology, Diagnostic Issues, and Treatment Considerations. Current Psychiatry Reports, 21(34). https://doi.org/10.1007/s11920-019-1020-5
  4. Bach, B. (2023). Differential Diagnosis of ICD-11 Personality Disorder and Autism Spectrum Disorder in Adolescents. Children (Basel). https://doi.org/10.3390/children10060992
  5. Baio, J., Wiggins, L., Christensen, D. L., Maenner, M. J., Daniels, J., Warren, Z., i in. (2018). Prevalence of autism spectrum disorder among children 8 years – Autism and Developmental Disabilities Monitoring Sites, United States, 2014. MMWR Surveill Summ, 67(6), 1–23. https://doi.org/10.15585/mmwr.ss6706a1
  6. Cochran, D. M., Dvir, Y., & Frazier, J. A. (2013). „Autism-plus” spectrum disorders: Intersection with psychosis and the schizophrenia spectrum. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America, 22(4), 609–627. https://doi.org/10.1016/j.chc.2013.04.005
  7. Dai, Y., Mao, Y., Wu, J., Zeng, A., & Zhan, H. (2023). Exploring the causes and countermeasures of employment difficulties of autistic patients from multiple perspectives. https://doi.org/10.54691/bcpbm.v49i.5426
  8. Forster, J. L. (2023). Understanding Sensory Processing Difficulties in Children and Adolescents With ASD. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. https://doi.org/10.1016/j.jaac.2023.07.292
  9. Hull, L., Petrides, K. V., Allison, C., Smith, P., Baron-Cohen, S., Lai, M. C., & Mandy, W. (2017). „Putting on My Best Normal”: Social Camouflaging in Adults with Autism Spectrum Conditions. Journal of Autism and Developmental Disorders, 47, 2519–2534. https://doi.org/10.1007/s10803-017-3166-5
  10. ICD-11, WHO. (2022). Autism Spectrum Disorder – 6A02. International Classification of Diseases 11th Revision. Retrieved from http://id.who.int/icd/entity/437815624
  11. Isomura, T., Ito, H., Ogawa, S., & Masataka, N. (2015). Absence of Predispositional Attentional Sensitivity to Angry Faces in Children with Autism Spectrum Disorders. Scientific Reports. https://doi.org/10.1038/SREP07525
  12. Lai, M. C., Kassee, C., Besney, R., Bonato, S., Hull, L., Mandy, W., Szatmari, P., & Ameis, S. H. (2019). Prevalence of co-occurring mental health diagnoses in the autism population: A systematic review and meta-analysis. Lancet Psychiatry, 6(10), 819–829. https://doi.org/10.1016/S2215-0366(19)30289-5
  13. Lai, M. C., Lombardo, M. V., Chakrabarti, B., & Baron-Cohen, S. (2013). Subgrouping the Autism “Spectrum”: Reflections on DSM-5. PLOS Biology, 11(4), 1–7. https://doi.org/10.1371/journal.pbio.1001544
  14. Margari, L., Marzulli, L., Gabellone, A., & De Giambattista, C. (2020). Eating and Mealtime Behaviors in Autism Spectrum Disorder: A Literature Review. Brain Sciences, 10(4), 220. https://doi.org/10.3390/brainsci10040220
  15. Matson, J. L., & Williams, L. W. (2013). Differential diagnosis and comorbidity: Distinguishing autism from other mental health issues. Neuropsychiatry, 3(3), 233–243.
  16. Pisula, E. (2010). Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia. Wydawnictwo Harmonia.
  17. Postorino, V., Kerns, C. M., Vivanti, G., Bradshaw, J., Siracusano, M., & Mazzone, L. (2017). Anxiety Disorders and Obsessive-Compulsive Disorder in Individuals with Autism Spectrum Disorder. Current Psychiatry Reports, 19(92). https://doi.org/10.1007/s11920-017-0846-y
  18. Rynkiewicz, A., & Janas-Kozik, M. (2019). Girls and women with autism. Psychiatria Polska, 53, 737–752. https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/95098
  19. Russell, A. J., Mataix-Cols, D., Anson, M., & Murphy, D. G. (2005). Obsessions and compulsions in Asperger syndrome and high-functioning autism. British Journal of Psychiatry, 186, 525–528. https://doi.org/10.1192/bjp.186.6.525
  20. Sener, E. F., Sahin, M. C., Taheri, S., Bayramov, K. K., Marasli, M. K., Zararsiz, G., Canpolat, M., Şahin, N., & Öztop, D. B. (2017). A preliminary study of the genes related to aggression and insensitivity to pain in autism spectrum disorders. https://doi.org/10.1080/24750573.2017.1293248
  21. Shubochkina, E. I., Chekalova, S. A., & Khramtsov, P. I. (2023). Medical and social problems of education and adaptation in children and adolescents with autism spectrum disorders. Российский Педиатрический Журнал. https://doi.org/10.46563/1560-9561-2023-26-5-353-359
  22. Takara, K., & Kondo, T. (2015). How and why is autism spectrum disorder misdiagnosed in adult patients: From diagnostic problem to management for adjustment. Mental Health Family Medicine, 11, 73–88.
  23. Žigić, N., Pajević, I., Hasanović, M., Avdibegovic, E., Aljukić, N., & Hodzic, V. (2023). Neurodevelopmental disorders in ICD-11 classification. European Psychiatry. https://doi.org/10.1192/j.eurpsy.2023.1547

Spis treści

ndw-h1
Facebook Instagram

Uczelnia Łazarskiego
ul. Świeradowska 43
02-662 Warszawa
NIP: 527 02 09 936

Projekt dofinansowany ze  środków budżetu państwa, przyznawanych przez Ministra Edukacji i Nauki w ramach programu „Nauka dla społeczeństwa II”